پنج شنبه, ۰۹ فروردين ۱۴۰۳ | ۱۷ رمضان ۱۴۴۵ قمری | ۲۸ مارس ۲۰۲۴ میلادی
هدر بالا
  1. گردشگری
سه شنبه, ۰۴ مرداد ۱۴۰۱ ۱۴:۲۶
زمان مطالعه: 11 دقیقه

نگاه اجمالی به یک حمام تاریخی از شهرستان جویم فارس:

شکوه هنر معماری و پیچیدگی اندیشه های ایرانیان در ساخت گرمابه ها

حمام های تاریخی بخشی از شکوه هنر معماری دیرپای قوم متمدن ایرانی و جلوه ای از پیچیدگی اندیشه و مهندسی ایرانیان از قدیم الایام تاکنون بوده است.

به گزارش پیام خبر،نقش فزاینده حمام های تاریخی در ایران در حوزه های اجتماعی و آداب و معاشرت عمومی و تشکیل دهنده بخشی از فرهنگ عامه مردمان سرزمین ما،در طی قرون و اعصار متمادی بر کسی پوشیده نیست. به گواه تاریخ و متون قدیمی،حمامها در ایران نقش آموزشی و تربیتی هم در کنار توجه دادن به سفارش اولیای دین به امر مهم بهداشت فردی و شست و شوی تن و روح از پلیدیها و تمیزی و طهارت جسم از هر ناپاکی ایفا کرده و از نقطه نظرات معماری و هنر های به کار گرفته شده در ساخت حمامها و بناهایی نظیر حمام ها می توان گفت که حمام های تاریخی نیز بخشی از شکوه هنر معماری دیرپای قوم متمدن ایرانی و جلوه ای از پیچیدگی اندیشه و مهندسی ایرانیان از قدیم الایام تاکنون بوده است. با اظهار تاسف از بابت تخریب و دستکاری و تغییر کاربریهای غیر اصولی بسیاری از حمام های تاریخی کشورمان در سالهای اخیر و دهه های گذشته، در این مجال برای نمونه و بعنوان یک مصداق به بیان مشخصه های یکی از حمامهای قدیمی ایران در شهرستان جویم از توابع استان فارس پرداخته و کاربردهای این بنای تازه تعمیر و مرمت شده به همت اداره کل میراث فرهنگی فارس،خیرین و انجمن دوستداران میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان جویم می پردازم،به آن امید که همگان میراث بانان خوبی برای حفاظت از اثار تاریخی و فرهنگی شهرها و روستاهای محل سکونت و اشتغال خودمان باشیم. ▪️نگاهی به سوابق تاریخی حمام خضر جویم بنا بر متون تاریخی و بررسیهای باستانشناسی،در شهرستان جویم از عهد باستان تا عصر حاضر حمام های خزانه بسیاری وجود داشته که یا از میان رفته یا در زیر خاک پنهان است یا باقی مانده و به حیات لرزان خود ادامه می دهند.حمام زیارت هرم ، حمام قلعه گلی کاریان ، حمام فرشته جان ، حمام قطب آباد ، حمام مهرآباد ، حمام رحمت آباد ، حمام حسن آباد و حمام خضر جویم از گونه حمامهای خزانه ای بر جای مانده شهرستان جویم به شمار می آید که نیاز جدی به رسیدگی و احیا دارد. گرمابه شاه منصور از جمله حمام هایی است که در بارندگی و سیلاب شدید آذر ماه۱۳۹۵ از اعماق خاک نمایان گردید. در مجاورت این حمام هفتصد ساله ستونهای ستبر یک مسجد نیز نمایان شد که مویّد نظر مورخان اسلامی است که در دوران گذشته ؛ بازار ، مسجد جامع و حمام در کنار هم قرار داشته اند. برابر کتیبه موجود،این حمام در سال ۱۰۸۵ ه . ق (حدود ۳۵۹ سال پیش) مصادف با سلطنت شاه سلیمان صفوی با سرمایه حاج صفیقلی جویمی ساخته شده و موقوفه گردیده است. وی علاوه بر این حمام چند اثر عام المنفعه دیگر مانند مسجد جامع ، کاروانسرا ، آب انبار ، مسجد گنبد و بازار جویم نیز احداث نموده که برخی از آنها تا کنون باقی مانده و برخی نیز زیر خاک پنهان گردیده است. کتیبه سنگی حمام خضر جویم کتیبه سنگی حمام خضر در پنج بیت شعر به معرفی بانی ، تاریخ ساخت و علت ساخت پرداخته است : حمام دلگشای که آب حیاض او بهرحیات دایمش خضر طالب است سقفش سپهر و جام نجوم و بسیط صحن مرحوضه پُر آب خضر از جوانب است بانی او سحاب سخا، معدن عطا حاجی صفیقلی علی المناقب است مقصود او رضای خدا بود و نفع خلق حَقا که این بنای بدیع از مواهب است تاریخش از زبان خرد خامه ام نوشت حمام جم شبه فلک با کواکب است. ماده تاریخ ساخت حمام در مصرع آخر کتیبه «حمام جم شبه فلک با کواکب است» به حساب ابجد برابر ۱۰۸۵ ه . ق است. در دوره قاجار به علت اوضاع وخیم اقتصادی کشور و عدم رسیدگی حکومت به بهداشت و سلامت مردم ، آب خزانه حمام را هر دو سه ماه یکبار عوض می کردند و همین امر منجر به آلودگی آب و در نتیجه شیوع امراضی مانند تراخم و کچلی میشد ، به همین جهت در دوره های قاجار و پهلوی زمانی که آب خزینه عوض می شده است ، حمام را قُرقُ میکردند تا اولین آب گرم و تمیز حمام نصیب اعیان و اشراف (مالکین و خوانین) و خانواده های آنها گردد. قُرقُ کردن بدان معناست که حمام را برای یک یا چند ساعت یا تمام روز اجاره نمایند ، درب آن بسته و کسی را راه ندهند. برای نخستین بار در سال۱۳۴۵ خورشیدی سید مجتبی کاجآبادی بخشدار جوان جویم ، خزانه را به دوش حمام مجهز نمود و اجازه نداد کسی مستقیم وارد آب گرم خزانه شود.در همین راستا علی اکبر شجاعی و سید مجتبی کاج آبادی بخشداران وقت جویم طی سالهای ۱۳۴۴ تا ۱۳۴۶کوشش کردند با تشویق حاج حسین باقری لاری یک حمام هفت دوش جدید بسازند تا بهداشت و سلامت مردم به طور کامل حراست شود. حمام هفت دوش با کمک مالی زنده یاد باقری (۳۵۰۰۰ تومان) ساخته و در سال ۱۳۴۶افتتاح شد.اما اهالی از آن استقبال نکردند و لذا رحمت اله بدیعی بخشدار وقت جویم در سال ۱۳۴۸حمام خزانه خضر را تعطیل کرد تا همگان ناچار شوند از حمام هفت دوش استفاده نمایند. اجزای گوناگون حمام خضر جویم حمام خضر جویم مانند دیگر حمام های خزانهای دارای اجزای گوناگونی بوده که هر یک کاربرد خاص خود را داشته است. سر درب و دهلیز ، سر بینه یا رختکن ، میاندر ، گرمخانه ، چاله حوض ، خزینه آب گرم ، حوض و سکوی شاهنشین،نوره کش خانه ، مستراح ، آبشی ، گاو چاه ، استخر ، تون (گلخُن) ، هیزم خانه ، گربه رو ، دودکش و جامخانه از جمله اجزای مزبور است که در اینجا هر کدام به اختصار معرفی می گردد. سر بینه یا رختکن اولین فضای حمام به شمار میآید که به شکل چهار گوش ساخته شده و در اطراف آن سکوهای نشیمن و رختکن و در زیر سکوها ، حفره های جای کفش تعبیه شده است.در وسط سر بینه یک حوض کوچک (پاشویه) وجود دارد که هنگام ورود و خروج از حمام کف پای خود را جهت تنظیم دمای بدن ، بدان وارد میکردند.صرف شربت لیموناد ، کشیدن قلیان ، صرف چای و حتی صرف ناهار و نوشیدنیهایکی از دیگر اعمالی بوده که درسر بینه یا رختکن صورت می گرفته است. میاندر راهرویی است که سر بینه را به گرمخانه (صحن) متصل میسازد. در دو سوی میاندر ، مستراح و نوره کش خانه (محل نظافت بدن) قرار دارد.گرمخانه (صحن) فضایی به اندازه سر بینه و سقفی گنبدی شکل دارد. گرمخانه دارای یک دستک (حوضچه درون دیوار با آب جاری ) و یک پازن (وان) است که به موقع کیسه کشیدن و مشتمال از این دو حوضچه استفاده میشده است. گرمخانه از سه جهت به نورهکش خانه ، خزینه آب گرم و چاله حوض متصل است.چاله حوض استخر کوچکی است که کودکان و نوجوانان در آن آب بازی میکردند و پُشتک وارو میزدند. چاله حوض به دلیل داشتن آب سرد بیشتر در فصل تابستان مورد استفاده قرار میگرفت. بعدها این چاله حوض توسط کاج آبادی بخشدار وقت جویم به محل نصب دوشهای بهداشتی (سه دوش ) تبدیل شد.خزینه آب گرم که زیر آن دیگ یا پاتیل قرار دارد و به وسیله آتش تون (گلخن) آب آن گرم میشده است ، همواره دارای آب گرم بوده و مشتریان آخرین مرحله شست و شوی خود را در آن انجام می دادند. در دوره های قاجار و پهلوی آب خزینه گاهی تا دو ماه عوض نمیشد و همین امر موجب شیوع بیماریهای مقاربتی ، کچلی و تراخم چشم شده بود. در دو طرف خزینه دو دریچه کوچک وجود دارد که بدان وسیله بتوان تعداد افراد درون خزینه را کنترل کرد. حوض وسکوی شاهنشین مخصوص استفاده بزرگان بوده که بعدها از آن به نام حوض کچلی و نماز خوان یاد شده است. در اواخر دوره قاجار برای جلوگیری از سرایت بیماری کچلی ، افراد کچل حق ورود به خزینه را نداشته و از این حوض استفاده میکردند.نورهکش خانه اتاقی متصل به گرمخانه میباشد که در آن کار نظافت بدن با استفاده از نوره (واجبی) انجام میگرفت. نورهکش خانه حمام خضر دارای دو سکوی نشیمن،دو دستک (حوضچه) آب جاری و دو دیوار حایل است. نوره ترکیبی از آهک و زرنیخ و خاکستر است که با خیساندن در آب سرد ، کار ازاله موهای زاید را انجام میدهد.جوهای کوچک و شیبدار در سرتاسر اجزای حمام کار هدایت آبهای فاضلاب به سمت آبشی (واقع در مستراح) را بر عهده داشتند.آبشی آبهای زاید حمام را به خارج از حمام انتقال میداد.سیستم آبرسانی گرمابه اولین دغدغه بانیان ساخت گرمابه بوده است. از این رو برای آبرسانی آسانتر ، گرمابه ها را پایینتر از دیگر بناها میساختند ؛ به گونهای که سقف حمام با سطح زمین یکسان بوده است. علاوه بر آن پایینتر بودن مکان باعث میشد،درون مکان در زمستانها گرم و در تابستانهال معتدل باشد.گاو چاه آب گرم حمام را تامین میکرد. به کمک نیروی گاو و احداث محل گاو رو با چرخهای بزرگ چوبی و دولهای بزرگ چرمی ، آب از نه چاه بالا میآمد و به درون استخر ریخته میشد. سیستم گرمایش حمامهای خزینه شخصی که عهده دار حرکت گاو ، استخراج آب و سرازیر کردن آب استخر بود ، آبیار میگفتند.استخر حمام با دو تنبوشه (لوله) سفالی آب را به آسانی به تمامی بخشهای حمام میرسانده است. هر یک از تنبوشه ها وظیفه تامین بخشی از سازههای آبی درون حمام را بر عهده داشته است. در کاوشهای اخیر (اسفند ۱۴۰۰) مشخص شد که آب استخر بوسیله کانال سنگچین ساروجی به سمت باغ گود کر هدایت میشده است. همچنین یک جوی آب ساروجی سر پوشیده ، آب گاوچاه را به سمت درب ورودی حمام انتقال میداده است. سیستم گرمایش حمام شامل تون،دیگ فلزی،گربه رو ،دودکش و جامخانه میشد.تون زیر زمینی دخمه مانندی است که در زیر خزینه قرار دارد و وظیفه آن گرمسازی آب خزینه و گرما بخشی به کف سالنهای حمام (گرمخانه ، بینه ، نورهکش خانه وغیره)با کمک گربه رو میباشد. تون در فضای بیرونی حمام قرار دارد. تون حمام درون اتاقی قرار دارد که هیزم خانه نامیده میشود. بالای هیزم خانه اتاقی وجود داشته که محل استراحت تون تاب و کارگران داخل سربینه بوده است. فضولات حیوانی (پهن و پشکل و تپاله گاو) ، هیزمهای صحرایی (بوته و خار بیابان) و هیزمهای کوهستانی (شاخه و تنه درختان) سوخت مورد نیاز تون (گُلخُن) را تامین میکرد. چون گُلخُن باید ساعتها تافته باشد ، آتش تُپاله دوام بیشتری داشت. دیگ فلزی با فلز هفت جوش به قطر۶الی۱۱سانت زیر خزینه و بالای تون حد فاصل آب و آتش قرار میگرفت. برای چسباندن دیگ از پیه دارو (پی آب کرده ، پنبه ، ساروج ، چوب تراشه بید) استفاده میکرده اند و طوری آن را می چسباندند که هیچوقت آب خزانه به داخل دیگ نمیرسید.گربه رو کانالهای زیر زمینی بوده که حرارت و دود و آتش را از تون به اجزای مختلف بنا انتقال میداده تا بدین وسیله کف سنگفرش گرمخانه و دیگر اجزای بنا همواره گرم باقی بماند. در بینه تعداد این گربه روها کم میشده است و به این ترتیب رادیاتورهایی زیر آب میساختند.این گربه روها به دودکشها متصل هستند. دودکش ها هر کدام عملکرد جداگانهای دارند که میسرهای مختلف دود را انتقال میدهند. یکی به هنگام آغاز آتش ، دود را منتقل میکند و دیگری پس از آن که آتش کاملا روشن شد ، دود را از طریق گربه روها به دودکش اصلی هدایت و سپس به خارج منتقل میکند. باز کردن و بستن خروجی دودکشها با وسیلهای به نام کفگیرک صورت میگرفت.جامخانه کار نورگیری و تهویه هوای درون حمام را انجام میداد. روشنایی و نورگیری حمام توسط روزنه های (پنجره های) متعدد بر پُشت بام حمام صورت میگرفت. این پنجره ها با جام (شیشه) پوشش میدادند. به این پنجره ها جامخانه نیز میگفتند. این پنجره ها کار تهویه هوای داخل حمام نیز انجام میدادند و غالبا در فصل تابستان و پاییز باز میشدند. بر پُشت بام حمام خزانه جویم تعداد هفت پنجره نورگیر بزرگ و کوچک وجود دارد. اصلی ترین ماموریت مردم و بویژه دوستداران وطن و علاقه مندان به اثار تاریخی و بناهای باستانی ایران متمدن ، ودر راس همه،وزارت میراث فرهنگی حفاظت حراست ونگاهبانی از این بناهای به یادگار مانده ازسوی نیاکان ما و معرفی آنها به نسلهای پیگیر و هوشمند امروز و مردمان فرداهای پس از ماست. ضمن قدردانی از تمامی عوامل دست اندرکار حفظ و احیای مواریث کهن ایرانی و اسلامی پیشنهاد می کنم بخش خصوصی وارد عرصه های احیای اصولی و بهره برداری های منطقی از اثارتاریخی بویژه حمام ها وکاروانسراهای تاریخی گردد،تاضمن توجه به حفظ آثار و ممانعت از تخریب آنها نوعی رشد وتعالی در حوزه صنعت گردشگری، اشتغال و درآمد پایدار رابرای میراث فرهنگی کشورمان رقم بزند و مردم بویژه جوانان و ایران دوستان را با تاریخ وفرهنگ، هویت و پیشینه نیاکانشان مانوس و آشنا کند. 1213/س

 

کد خبر 196438

 

دیدگاه ها

شما هم می توانید نظرات خود را ثبت کنید



کد امنیتی کد جدید