منطق علمی و عملی امام رضا(ع)؛ گمشده امروز ما

در مورد عالم آل محمد بودن امام رضا(ع) و رویکردی که حضرت نسبت به مسایل علمی و مباحثات داشتند توضیح بفرمایید   امام رضا(ع) به عنوان یکی از حجت های الهی و از فرزندان پیامبر اکرم(ص) از علم و دانش فراوانی برخوردار بود. در واقع همچون دیگر اعضای خاندان عصمت و طهارت(ع) دارای علم لدنّی بودند که از سوی خداوند و از طریق جدشان حضرت رسول خدا(ص) در وجود آنان به ودیعه گذاشته شده بود.   یکی از مواردی که در مورد ثامن الحجج(ع) مطرح است اینکه حضرت مجبور به هجرتی بزرگ شدند و به دستور مامون عباسی از مدینه خارج و به مرو کشانده شدند، با این وجود امام نه تنها در طول مسیر که بعد از حضور در خراسان نیز با رؤسا، رهبران و اندیشمندان مختلفی به بحث و گفت وگو پرداختند.   در کتاب های مختلف تاریخی از جمله «احتجاج» مرحوم شیخ طبرسی و «عیون اخبار الرضا»، بحث مناظرات به شکل مفصل مطرح شده است. جریان این بود که مامون که خود را علاقه مند به علم و دانش و علوم دینی نشان می داد و البته او در میان خلفای عباسی نیز سواد قابل توجهی داشت، بحث نهضت ترجمه و تاسیس کتابخانه ها و جمع کردن رهبران مذهبی و واداشتن آنها به نوشتن و کتابت قرآن و سایر مطالبی که مورد علاقه شان بود در زمان مامون وجود داشت و بیت الحکمه ای که او به راه انداخت معروف است.   با این همه مامون هدف و نیت خوبی به امام رضا(ع) نداشت و ناچار شده بود که حضرت را ولیعهد خود اعلام کرده و از مدینه به مرو بیاورد. اما در واقع هدفش این بود که حضرت را زیر نظر بگیرد تا مبادا در مدینه و خارج از حکومت او علویان اطراف امام رضا(ع) جمع شوند.   بنابراین مامون برای آنکه بتواند کارزار متفاوتی را علیه امام رضا(ع) به راه بیندازند یک سری مناظرات و جلسات علمی به راه انداخت به خیال اینکه حضرت در این نشست ها مغلوب می شود، در نتیجه بزرگان و رهبران ادیان را دعوت کرد و دستور دارد که روز خاصی حضور یافته و با حضرت بحث کنند. زمانی که افراد حاضر شدند امام خطاب به آنان فرمود: « ... هر سوالی دارید بپرسید؟».   جاثلیق پرسید: در بارۀ نبوّت عیسی و کتابش چه عقیده داری؟ آیا منکر آن دو هستی؟   امام فرمود: من به نبوّت عیسی و کتابش و به آنچه امّتش را بدان بشارت داده و حواریون نیز آن را قبول کرده‌اند ایمان دارم و به عیسایی که به نبوّت محمّد (صلّی اللّٰه علیه وآله) و کتاب او ایمان نداشته و امّت خود را به او بشارت نداده، کافرم.   جاثلیق گفت: مگر هر حکمی نیاز به دو شاهد عادل ندارد؟   امام فرمود: آری.   او گفت: پس دو گواه عادل از غیر همدینان خود که مسیحیان نیز او را قبول داشته باشند معرّفی فرما، و از ما نیز از غیر همدینانت دو شاهد عادل بخواه. ‍   امام فرمود: اکنون کلام به انصاف راندی، آیا فردی که نزد حضرت مسیح دارای مقام و منزلتی بود قبول داری؟   جاثلیق گفت: این شخص عادل کیست؛ نامش را بگو؟   امام فرمود: نظرت در بارۀ یوحنّای دیلمی چیست؟   جاثلیق گفت: به به!! نام محبوب ترین شخص نزد مسیح را بردی!   امام فرمود: تو را سوگند می‌دهم آیا در انجیل نیامده که یوحنّا گفت: مسیح مرا به کیش محمّد (از قوم عربی) آگاه نمود و بشارت داد که بعد از او خواهم آمد و من نیز به حواریون مژده دادم و آنان به او ایمان آوردند؟   جاثلیق گفت: بله، یوحنّا از قول حضرت مسیح این طور نقل کرده و نبوّت مردی را بشارت داده و هم به اهل بیت و وصی او مژده داده، ولی معین نکرده که این ماجرا چه وقت اتّفاق خواهد افتاد و ایشان را برای ما معرّفی نکرده است تا ایشان را بشناسیم.   امام فرمود: اگر فردی که بتواند انجیل بخواند را در اینجا حاضر کنم و مطالب مربوط به محمّد و اهل بیت (علیهم السلام) و امّت او را برایت تلاوت کند آیا ایمان می‌آوری؟   جاثلیق گفت: سخن نیکی است ... .   مناظره با جاثلیق نصرانی، نمونه ای از مناظرات آن روز امام هشتم بود. آن حضرت با رهبران مذاهب دیگر مانند راس الجالوت یهودی، بزرگان زردتشتی، مندایی، دانشمندان مسلمان از فرقه های اسلامی و ... نیز صحبت کردند. امام رضا(ع) چنان با تسلط و کامل پاسخ دادند که افراد حاضر در جلسات از تعجب خشک شان می زد و در برابر منطق قوی و درست ایشان قدرت مقاومت نداشتند.   در پایان این مناظرات، بسیاری از پرسش کنندگان تسلیم می شدند اما به دلایل خاصی نمی توانستند ابراز کنند اما گویا خود در قلب به این مسئله اعتراف می کردند که اسلام حقانیت است.   فارغ از تاثیر این مناظرات در جامعه، به طور کلی وضعیت جامعه اسلام از نظر علمی در آن دوره چگونه بود، به هرحال اندیشه های وارداتی در آن زمان در حال ورود به جامعه بودند در این دوره نهضت ترجمه و کتابت کتاب های مختلف مذهبی و دینی افزایش یافت، این حرکتی بود که از سوی مامون هدایت و حمایت می شد و سبب شده بود تا میدانی باز شود تا افراد مختلف در سطوح علمی متفاوت با یکدیگر مواجهه داشته باشند. با این وجود نوع ورود خاندان اهل بیت به مباحث علمی و جهت دهی به این سیر سبب شد تا این نهضت نظم پیدا کند و تا اندازه ای هدایت شود. گفت وگوهای امام هشتم حضرت رضا(ع) تاثیر به سزایی در تحقق این مسئله داشت.   به طور کلی ائمه معصوم(ع) تلاش می کردند که مردم را به سوی مبانی قرآنی و دینی سوق دهند و آنان از گرایش به دیدگاه های ضعیف و سست از نظر عقلی و شرعی دور کنند.   دستاورد این گفت وگوها چه بود؟  نخست آنکه مناظره و روش گفت و گو در مکتب صحیح و کامل نبوی(ص) را در حد امکان به مردم آموخت و اینکه هیچ خوفی از ورود به این سلسله مباحث دینی نداشته باشیم.   خداوند در قرآن می فرماید: «ادْعُ اِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ اَحْسَنُ» [سوره نحل /125]؛ (با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به [شیوه‏ ای] که نیکوتر است صحبت و جدال نمای).   دستاورد دیگر این بود که امام رضا(ع) با روش و منشی که در مناظرات از خود نشان دادند به همه ثابت کردند که اگر به درستی دین و مباحث آن برای افراد حتی از ادیان دیگر مطرح شود مردم به آن جذب می شوند.   ما نیز امروزه می توانیم از این سیره بهره مند شویم به این معنا که با منطق، صلح و آرامش و به دور از عصبانیت و خشونت به بیان عقاید خود بپردازیم.  همچنین برگزاری این دسته از مناظرات در جامعه آن دوران سبب شد تا مردم رهبران شایسته خود را بشناسند، مامون عباسی هدف دیگری داشت اما شکست خورد.   الگوگیری از نوع برخورد ثامن الحجج برای جامعه امروز ما چه فوایدی دارد؟ طبیعتا در شرایط کنونی این نوع مذاکره و مباحثه بهترین روش است. وقتی امروز شخصیتی مانند مقام معظم رهبری، با تسلطی که مبانی دینی و اسلامی دارند با استدلال و منطق درست، مباحث مختلف سیاسی و فرهنگی روز ایران و جهان را مطرح می کنند گوش های شنوا و افکار عمومی حقانیت آن بحث ها را می فهمند و مشخص می شود که چه کسی در جهان در حال بهتان و تهمت به مبانی اسلام و تشیع است.   امروز باید از رویکردی که امام رضا(ع) در مواجهه با اندیشه های مختلف داشتند درس بگیریم و پس از شناخت سیره صحیح آن بزرگوار و دیگر امامان(ع) در امور گوناگون آن را سرلوحه قرار داده و روش صحیح به مخاطبان منتقل کنیم. آن بزرگوار در سخنی فرمودند: «لو علموا الناس محاسن کلامنا لاتّبعونا؛ [عیون اخبار الرضا جلد 2/275]؛ (به درستی، اگر زیبایی های سخنان ما به مردم آموخته شود آنان ما را پیروی خواهند کرد).   پی نوشت ها: علاقه مندان برای آگاهی بیشتر به این مناظرات به منابع اصلی مانند کتاب الاحتجاجُ عَلی اهلِ اللّجاج ... اثر شیخ طبرسی(ره)، عیون اخبار الرضا(ع) اثر شیخ صدوق(ره) از جمله به کتاب پیشوایان هدایت ... جلد 10 ص 250 مراجعه کنند.