اعتبار اربعین از قدیم الایام است

پیام خبر: اربعین امام حسین(ع) در پیش است و خیل عاشقانی که سال های قبل با شور و شوق فراوان در مسیر پیاده روی حرم امیرالمؤمنین(ع) تا حرم مطهر امام حسین(ع) حضور پیدا می کردند، امسال را باید با پای دل راهی نجف و کربلا شده و از راه دور مولای شهید خود را زیارت کنند. اربعین حسینی امروز به یک نماد و یک شعار بزرگ برای مذهب شیعه بدل شده و هویت رسمی مکتب ما را نشان می دهد، آن جایی که خیل زائران و مشتاقان از سراسر جهان زیر لوای پرچم حسینی قرار می گیرند و با یکدیگر برای آماده شدن جهت حکومت جهانی امام زمان(عج) عهد و پیمان برادری می بندند. رهبر معظم انقلاب در کلام نورانی خودشان به زیبایی موضوع اربعین و اهمیت زیارت اربعین را به تصویر کشیده اند، آنجایی که فرمودند: « اساساً اهمیت اربعین در آن است که در این روز، با تدبیر الهی خاندان پیامبر(ص)، یاد نهضت حسینی برای همیشه جاودانه شد و این کار پایه‌گذاری گردید. اگر بازماندگان شهدا و صاحبان اصلی، در حوادث گوناگون - از قبیل شهادت حسین ابن علی(ع) در عاشورا - به حفظ یاد و آثار شهادت کمر نبندند، نسل‌های بعد، از دستاورد شهادت استفاده زیادی نخواهند برد». نکته قابل توجه در ارتباط با اربعین همین مساله است که بحث زیارت اربعین در مورد هیچیک از ائمه معصومین(ع) وارد نشده و تنها سید و سالار شهیدان زیارت اربعین دارند و دلیل این مساله نیز اهمیت زنده ماندن قیام عاشورا و نهضت حسینی است تا به سادگی فراموش نشود و در اعماق جان ها بماند. به همین مناسبت با در آستانه اربعین حسینی با حجت الاسلام والمسلمین «رسول جعفریان» استاد گروه تاریخ دانشگاه تهران، رئیس کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و عضو پیوسته فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی گفت‌وگویی ترتیب داده ایم. متن گفت‌وگو به این شرح است: در ابتدا در ارتباط با اهمیت زیارت اربعین بفرمایید. اعتبار اربعین امام حسین(ع) از قدیم الایام میان شیعیان و در تقویم تاریخی وفاداران به امام حسین(ع) شناخته شده بوده است. کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی که حاصل گزینش دقیق و انتخاب معقول شیخ طوسی از روایات فراوان درباره تقویم مورد نظر شیعه درباره ایام سوگ و شادی و دعا و روزه و عبادت است، ذیل ماه «صفر» می‌نویسد: نخستین روز این ماه (از سال 121)، روز کشته شدن زید بن علی بن الحسین است. روز سوم این ماه از سال 64 روزی است که مسلم بن عقبه پرده کعبه را آتش زد و به دیوارهای آن سنگ پرتاب نمود در حالی که به نمایندگی از یزید با عبداللّه بن زبیر در نبرد بود. در روز 20 صفر ـ یعنی اربعین ـ زمانی است که حرم امام حسین(ع) یعنی کاروان اسرا، از شام به مدینه مراجعت کردند، و روزی است که جابر بن عبداللّه بن حرام انصاری، صحابی رسول خدا(ص)، از مدینه به کربلا رسید تا به زیارت قبر امام حسین(ع) بشتابد و او نخستین کسی است از مردمان که قبر آن حضرت را زیارت کرد. زیارت اربعین در کلام شیخ محدث ایشان همچنین می افزاید: در این روز زیارت امام حسین(ع) مستحب است و این زیارت، همانا خواندن زیارت اربعین است که از امام عسکری(ع) روایت شده که فرمود: علامات مؤمن پنج تاست: خواندن 51 رکعت نماز در شبانه روز (نمازهای واجب و نافله و نماز و شب)، به دست کردن انگشتری در دست راست، پیشانی بر خاک نهاده، بلند خواندن بسم اللّه الرحمن الرحیم در نماز ظهر و عصر و زیارت اربعین. شیخ طوسی سپس متن زیارت اربعین را با سند به نقل از حضرت صادق(ع) آورده است: السلام علی ولیّ اللّه و حبیبه، السلام علی خلیل اللّه و نجیبه، السلام علی صفی اللّه و ابن صفیه ... این مطلبی است که شیخ طوسی، عالم فرهیخته و معتبر و معقول شیعه در قرن پنجم درباره اربعین آورده است. طبعاً بر اساس اعتباری که این روز میان شیعیان داشته است، از همان آغاز که تاریخش معلوم نیست، شیعیان به حرمت آن، زیارت اربعین می‌خوانده‌اند و اگر می‌توانسته‌اند مانند جابر بر مزار امام حسین(ع) گرد آمده و آن امام را زیارت می‌کردند. این سنت تا به امروز در عراق با قوت برپاست. اربعین به معنای عدد چهل آیا ذاتا دارای اهمیت است؟ اصولاً باید توجه داشت که در نگرش صحیح دینی، اعداد نقش خاصی به لحاظ عدد بودن، در القای معنا و منظوری خاص ندارند؛ به این صورت که کسی نمی‌تواند به صرف این که در فلان مورد یا موارد، عدد هفت یا دوازده یا چهل یا هفتاد به کار رفته، استنباط و استنتاج خاصی داشته باشد. این یادآوری، از آن روست که برخی از فرقه‌های مذهبی، به‌ویژه آنها که تمایلات «باطنی‌گری» داشته یا دارند و گاه و بیگاه خود را به شیعه نیز منسوب می‌کرده‌اند، و نیز برخی از شبه فیلسوفان متاثر از اندیشه‌های انحرافی و باطنی و اسماعیلی، مروج چنین اندیشه‌ای درباره اعداد یا نوع حروف بوده و هستند. اعدادی که در نقل‌های دینی آمده، می‌تواند بر اساس یک محاسبه الهی باشد در واقع، بسیاری از اعدادی که در نقل‌های دینی آمده، می‌تواند بر اساس یک محاسبه الهی باشد، اما این که این عدد در موارد دیگری هم کاربرد دارد و بدون یک مستند دینی می‌توان از آن در سایر موارد استفاده کرد، قابل قبول نیست. به عنوان نمونه، در دهها مورد در کتاب‌های دعا، عدد صد به کار رفته که فلان ذکر را صد مرتبه بگویید، اما این دلیل بر تقدس عدد صد به عنوان صد نمی‌شود. سایر عددها نیز همین طور است. به نظر می‌رسد جاذبه‌های خاصی نسبت به برخی از اعداد در میان مردم عادی سبب شده است تا این اعداد طی روزگاران، صورت تقدس به خود گرفته و گاه سوء استفاده‌هایی هم از آنها می‌شود. تنها چیزی که درباره برخی از این اعداد می‌شود گفت آن است که نشانه کثرت است. به عنوان مثال، درباره هفت چنین اظهار نظری شده است. بیش از این هرچه گفته شود، نمی‌توان به عنوان یک استدلال به آن نظر کرد. مرحوم اربلی، از علمای بزرگ امامیه، در کتاب کشف الغمه فی معرفة الائمة در برابر کسانی که به تقدس عدد دوازده و بروج دوازده گانه برای اثبات امامت ائمه اطهار(ع) استناد کرده‌اند، اظهار می‌دارد، این مساله نمی‌تواند چیزی را ثابت کند؛ چرا که اگر چنین باشد، اسماعیلیان یا هفت امامی‌ها، می‌توانند دهها شاهد ـ مثل هفت آسمان ـ ارائه دهند که عدد هفت مقدس است، کما اینکه این کار را کرده‌اند. عدد چهل در متون دینی چه جایگاهی دارد؟ یکی از تعبیرهای رایج عددی، تعبیر اربعین است که در بسیاری از موارد به کار رفته است. یک نمونه آن که سنّ رسول خدا(ص) در زمان مبعوث شدن، چهل بوده است. گفته شده که عدد چهل در سن انسانها، نشانه بلوغ و رشد فکری است. گفتنی است که برخی از انبیاء در سنین کودکی به نبوّت رسیده‌اند. از ابن عباس گویا به نقل از پیامبر(ص) نقل شده که اگر کسی چهل ساله شد و خیرش بر شرش غلبه نکرد، آماده رفتن به جهنم باشد. در نقلی آمده است که، مردمان طالب دنیایند تا چهل سالشان شود، پس از آن در پی آخرت خواهند رفت. عدد چهل در متون دینی در قرآن آمده است «میقات» موسی با پروردگارش در طی چهل روز حاصل شده است: «وَ وَاعَدْنَا مُوسَی ثَلَاثِینَ لَیْلَةً وَاَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقَاتُ رَبِّهِ اَرْبَعِینَ لَیْلَةً» [اعراف: 42] در نقل است که، حضرت آدم چهل شبانه روز بر روی کوه صفا در حال سجده بود. درباره بنی اسرائیل هم آمده که برای استجابت دعای خود چهل شبانه روز ناله و ضجّه می‌کردند. در نقلی آمده است که اگر کسی چهل روز خالص برای خدا باشد، خداوند او را در دنیا زاهد کرده و راه و چاه زندگی را به او می‌آموزد و حکمت را در قلب و زبانش جاری می‌کند. بدین مضمون روایات فراوانی وجود دارد. چله نشینی صوفیان هم درست یا غلط، از همین بابت بوده است. علامه مجلسی در این باره که برگرفتن چهل نشینی از حدیث مزبور نادرست است در «بحار» به تفصیل سخن گفته است. اعتبار حفظ چهل حدیث که در روایات فراوان دیگر آمده، سبب تالیف صدها اثر با عنوان اربعین در انتخاب چهل حدیث و شرح و بسط آنها شده است. در این نقل‌ها آمده است که اگر کسی از امّت من، چهل حدیث حفظ کند که در امر دینش از آنها بهره برد، خداوند در روز قیامت او را فقیه و عالم محشور خواهد کرد. در نقل دیگری آمده است که امیرمؤمنان(ع) فرمودند: اگر چهل مرد با من بیعت می‌کردند، در برابر دشمنانم می‌ایستادم. مرحوم کفعمی نوشته است: زمین از یک قطب، چهار نفر از اوتاد و چهل نفر از ابدال و هفتاد نفر نجیب، هیچ‌گاه خالی نمی‌شود. درباره نطفه هم تصور بر این بوده که بعد از چهل روز عَلَقه می‌شود. همین عدد در تحولات بعدی علقه به مُضْغه تا تولد در نقل‌های کهن به کار رفته است، گویی که عدد چهل مبدا یک تحول دانسته شده است. در روایت است که کسی که شرابخواری کند، نمازش تا چهل روز قبول نمی‌شود. و نیز در روایت است که کسی که چهل روز گوشت نخورد، خلقش تند می‌شود. نیز در روایت است که کسی که چهل روز طعام حلال بخورد، خداوند قبلش را نورانی می‌کند. نیز رسول خدا(ص) فرمود: کسی که لقمه حرامی بخورد، تا چهل روز دعایش مستجاب نمی‌شود. اینها نمونه‌ای از نقل‌هایی بود که عدد اربعین در آنها به کار رفته است. چرا اربعین شهادت امام حسین(ع) تا این اندازه اهمیت پیدا کرده است؟ باید دید در کهن‌ترین متون مذهبی ما، از «اربعین» چگونه یاد شده است. به عبارت دیگر دلیل برزگداشت اربعین چیست؟ چنان که گذشت، مهمترین نکته درباره اربعین، روایت امام عسکری(ع) است. حضرت در روایتی که در منابع مختلف از ایشان نقل شده فرموده‌اند: نشانه‌های مؤمن پنج چیز است: 1 ـ خواندن پنجاه و یک رکعت نماز (17 رکعت نماز واجب + 11 نماز شب + 23 نوافل) 2 ـ زیارت اربعین 3 ـ انگشتری در دست راست 4 ـ صورت بر خاک نهادن «تعفیر الجبین» 5 ـ بلند خواندن بسم اللّه در نماز. این حدیث تنها مدرک معتبری است که جدای از خود زیارت اربعین که در منابع دعایی آمده، به اربعین امام حسین(ع) و بزرگداشت آن روز تصریح کرده است. اولین زائران اربعین چه کسانی بودند؟ جابر و عطیه یا اهل بیت(ع) امام حسین(ع)؟ درباره منشا اربعین امام حسین(ع) دو مساله مطرح شده است: نخست روزی که اسرای کربلا از شام به مدینه مراجعت کردند. دوم روزی که جابر بن عبداللّه انصاری، صحابی پیامبر خدا(ص) از مدینه به کربلا وارد شد تا قبر اباعبداللّه الحسین(ع) را زیارت کند. شیخ مفید در مسارالشیعه که در ایام موالید و وفیات ائمه اطهار(ع) است، اشاره به روز اربعین کرده و نوشته است: این روزی است که حرم امام حسین(ع)، از شام به سوی مدینه مراجعت کردند. نیز روزی است که جابر بن عبداللّه برای زیارت امام حسین(ع) وارد کربلا شد. طبق بررسی های دقیقی که ما در کتب تاریخی معتبر و نقل علمای بزرگ انجام داده ایم این است که اسرا و اهل بیت(ع) امام حسین(ع) در اربعین اول وارد کربلا نشده اند، بنابراین آنچه می‌ماند این است که نخستین زیارت امام حسین(ع) در اربعین توسط جابر بن عبداللّه انصاریصورت گرفته و از آن پس ائمه اطهار(ع) که از هر فرصتی برای رواج زیارت امام حسین(ع) بهره می‌گرفتند، آن روز را که نخستین زیارت در آن انجام شده، به عنوان روزی که زیارت امام حسین(ع) در آن مستحب است، اعلام فرمودند. در ارتباط با زیارت اربعین و اهمیت آن هم توضیح بدهید. متن زیارت اربعین هم از سوی آن حضرات انشاء شده و با داشتن آن مضامین عالی، شیعیان را از زیارت آن حضرت در این روز برخوردار می‌کند. اهمیت خواندن زیارت اربعین تا جایی است که از علائم شیعه دانسته شده است، درست آن گونه که بلند خواندن بسم اللّه در نماز و خواندن پنجاه و یک رکعت نماز در شبانه روز در روایات بیشماری، از علائم شیعه بودن عنوان شده است. زیارت اربعین در مصباح المتهجد شیخ و نیز تهذیب الاحکام وی به نقل از صفوان بن مهران جمال آمده است. وی گفت که مولایم صادق(ع) فرمود: فی زیارة الاربعین تزور عند ارتفاع النهار. این زیارت، به جهاتی مشابه برخی از زیارات دیگر است، اما از آن روی که مشتمل بر برخی از تعابیر جالب در زمینه هدف امام حسین از این قیام است، دارای اهمیت ویژه می‌باشد. در بخشی ازاین زیارت درباره هدف امام حسین(ع) از این نهضت آمده است: «... و بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهالة وحیرة الضلالة ... و قد توازر علیه من غرّته الدنیا وباع حظّه بالارذل الادنی». خدایا، امام حسین(ع) همه چیزش را برای نجات بندگانت از نابخردی و سرگشتگی ضلالت در راه تو داده در حالی که مشتی فریب خورده که انسانیت خود را به دنیای پست فروخته‌اند بر ضد وی شوریده آن حضرت را به شهادت رساندند. باید مطلب دیگری را هم درباره اربعین افزود. برخی از روایاتی که در باب زیارت امام حسین(ع) در کتاب کامل الزیارات ابن قولویه آمده، گریه چهل روزه آسمان و زمین و خورشید و ملائکه را بر امام حسین(ع) یادآور شده است. ابن طاوس یک اشکال تاریخی هم نسبت به اربعین بودن روز بیستم صفر مطرح کرده و آن این که اگر امام حسین(ع) روز دهم محرم به شهادت رسیده باشد، اربعین آن حضرت نوزدهم صفر می‌شود نه بیستم. وی در پاسخ گفته است که به احتمال ماه محرمی که در دهم آن امام حسین(ع) به شهادت رسیده، بیست و نه روز بوده است. اگر ماه کامل بوده، باید گفت که روز شهادت را به شمارش نیاورده‌اند.