آه که رفت "سایه" سار شعر و ادب!/گذری به 80 سال تلاش ادبی امیرهوشنگ ابتهاج "سایه"

پیام خبر:امیر هوشنگ ابتهاج متخلص به "سایه" شاعر بلند آوازه و ادیب نام آور زمانه ما به تازگی مرغ جان را از قفس تنگ جسم رها و خود را از جهان فانی به سوی جنان باقی پرواز داد.(۱۴۰۱-۱۳۰۶). سایه همچون دوست دلداده و قدیمی اش شهریار شهرت نسبتا خوبی را بویژه در دهه های اخیر در بین دوستداران شعر و ادب پارسی پیدا کرده بود،هر چند که مقام شعری و ادبی وی در غزل به پایه شهریار یا حتی حمیدی شیرازی نرسید و در شعر نو از نیمایوشیج و اخوان ثالث و سهراب سپهری دنباله روی کرد اما به هر روی او جاودانه ماند و ماندگار شد و درست بعد از ۳۴ هزار و ۵۰۰ روز عمر پرفراز و نشیب با رفتنش داغی گران بر دلهای عاشقان اشعار وی که برخی خوانندگان وادی موسیقی شعرهای نام او را سرداده اند، نهاد. ابتهاج شاعر برخاسته از دیار زیبای شمال،(رشت) در دوره های سه گانه پهلوی اول و دوم و جمهوری اسلامی بخشی را در داخل و بخش پایانی از عمر خود را در خارج از کشور(آلمان) روزگار گذراند.در حال و هوای مساعد و دل انگیز رشت و شمال ایران که باشی بهتر میتوانی شعرت را بسرایی و داستانت را بنگاری.او نیز چنین کرد. با خانواده ای نسبتا مرفه که داشت و پدری سرشناس و فامیلی مطرح که امورش معطل این و آن نماند و توانست شاعرانگی را در ذهن و ضمیر خود ترسیم کند.در جوانی به تهران آمد و با بزرگان شعر و ادب و انجمن ها و محافل ادبی آشنا شد.دانشگاه نرفت اما بر علم ادب و نقد و شرح و تصحیح و تحشیه متون ادبی و دیوان های شعری شاعران مطرح قدیم مسلط شد تا به آنجا که به خود جرات و جسارت داد تا شرحی نو و ارزشمند بر شعر خواجه اهل راز حافظ شیرازی بنویسد. مدتی دچارتفکرات سوسیالیستی شد اما چیزی در چنین مکتب فکری نیافت و از نیمه راه تا پایان نرفته مسیرش را کج کرد و همت خود را بر سرودن و نوشتن و بررسی متون ادبی گمارد و حشر و نشر با اهالی موسیقی و فرهنگ و هنر را در دستور کار و زندگی خود قرار داد. مدتی به عشق معشوقه ارمنی خود"گالیا" مشغول و در ۱۹ سالگی اولین دفتر شعرش را به دست چاپ سپرد و در ۱۷ شهریور ۵۷ در اعتراض به کشتار مردم از ادامه کار کردن در رادیو انصراف داد.کمی اهل دود و سیگار بود و البته بی ملاحظه به اینکه رفقایش از چه قماش یا تفکری باشند،پای ثابت دوربین های چپ و راست داخلی و خارجی بود اما هرگز از دایره انصاف و حریم اخلاق در نقدها و سخنان و مواضع خود خارج نشد.دستی بر هنر تئاتر و موسیقی و هنر هفتم داشت.اما در این سه وادی ادعایی نکرد و به رخ این و آن نکشید. امیر هوشنگ ابتهاج"سایه"شاعری که دستش در جیب خودش بود! هوشنگ ابتهاج شعر در خوشایند این و آن نگفت و هر چه سروده از سر سوز و عشق و علاقه و اعتقادات خویش بود.شاعر درمانده و فقیری نبود و تا مدیر عاملی سیمان تهران هم رسید و خلاصه دستش در جیب خودش بود و به فقر و تنگدستی نیفتاد. می توان گفت او شاعر در سایه بود اما سایه ای که از درختی پربار به نام غزل بود.مرحوم اخوان ثالث که از مشاهیر شعر زمانه ما بودند در مقاله ای که شصت و چند سال پیش در مورد هوشنگ ابتهاج (سایه)نوشته معتقد است: "یکی از خصیصه های شعر سایه زیبایی و سلامت و خوش آهنگی و به جا نشاندن الفاظ است. " اخوان در این مقاله به بعضی سهل انگاریهایی که نوپردازان داشتند اشاره و می نویسد: "من در شعر سایه چنین مسامحه هایی سراغ ندارم."استاد شفیعی کدکنی که همچون استاد میر جلال الدین کزازی از استوانه های شعر وادبیات ایران در دوره ما محسوب می شود،برای تشخیص شعر خوب از شعر بد یک ملاک دارد.وی می گوید:"شعر خوب شعری است که در حافظه مردم می ماند."پس شاعر توانا شعرش می ماند و خوانده می شود.با این معیار،شعر سایه نیز شنیدنی و خواندنی وماندنی است. "سایه" شاعری شناسنامه دار و اصیل نگارنده این مطلب(حسینی ارسنجانی) با در اختیار داشتن آرشیوی نفیس و منحصر به فرد از نشریات نایاب دوره پهلوی اول و دوم ،با علاقه به سبک شعری و محتوای غنی سروده های ابتهاج (سایه)به استخراج اشعاری زیبا از او در نشریاتی همچون یغما، خواندنی ها،گوهر،سخن،جوانان، اطلاعات،کیهان،فردوسی،کتاب هفته و دهها عنوان دیگر از نشریات (روزنامه ها،مجلات هفتگی،ماهانه و فصلی)دهه های ۲۰ و ۳۰ و ۴۰ شمسی اقدام کرده ام. شعر سایه در واقع برآوردی نو از هشت دهه وضعیت فرهنگی ،ادبی و حتی نمود و نمادی از اوضاع سیاسی و اجتماعی کشورمان در ۸۰ سال اخیر است. سایه شاعری شناسنامه دار و اصیل است که محتوا و مضامین شعری اش شور و شوق و عشق و امید و متاثر از حافظ شیرازی است.به جز حافظ،تاثیر اشعار سعدی،مولانا و حتی شهریار را می توان در شعرهای سبک هندی سایه دید. شاید اگر بر "تصحیح اشعار حافظ به سعی سایه"مانور بیشتری داده می شد شهرت و نام آوری سایه در بحث تصحیح شعرهای شاعری همچون حافظ کمتر از دیگر مصححان دیوان حافظ همچون خانلری و قزوینی و....نبود. در اشعار قدیم و جدید سایه احساسات و عواطف شخصی حاکم است.او در پرداختن به موضوعات مهم جامعه پیرامونی خود حتی در سالیانی که در خارج از کشور سکنی داشت توانست بیانگر نیازهای مردم باشد.‌ ابتهاج در نوجوانی و جوانی هنرهای مجسمه سازی،خیاطی، نقاشی،گلدوزی،موسیقی و...را آموخت اما او فقط در شاعری مطرح شد.هوشنگ ابتهاج در سال ۱۳۱۸ یعنی در دوازده سالگی با موسیقی و سرودن شعر آشنا شد.او اگر چه کوشید تا به راه نیما برود؛ اما، نگرش مدرن و اجتماعی شعر نیما، به ویژه پس از سرایش ققنوس، با طبع او که اساساً شاعری غزل سرا بود؛همخوانی نداشت.پس راه خود را که همان سرودن غزل بود؛ دنبال کرد. "سایه"از انتشار دفاتر شعر تا تصحییح دیوان حافظ برخی از آثار منتشر شده از هوشنگ ابتهاج عبارتند از: نخستین نغمه‌ها (۱۳۲۵)سراب(۱۳۳۰)سیاه مشق (فروردین ۱۳۳۲)شبگیر(مرداد ۱۳۳۲) زمین (دی ۱۳۳۴) چند برگ از یلدا (آبان ۱۳۴۴)یادنامه (مهر ۱۳۴۸) (ترجمه شعر تومانیان شاعر ارمنی، با همکاری نادرپور، گالوست خاننس و روبن)تا صبح شب یلدا (مهر ۱۳۶۰) یادگار خون سرو (بهمن ۱۳۶۰)حافظ به سعی سایه(دیوان حافظ با تصحیح ابتهاج)تاسیان مهر ۱۳۸۵ (اشعار ابتهاج در قالب نو) و...اما تاکید دارم که از مهم‌ترین آثار هوشنگ ابتهاج تصحیح غزلهای حافظ است. این اثر با عنوان «حافظ به سعی سایه»نخستین بار در سال ۱۳۷۲توسط نشر کارنامه چاپ و بعدها با تجدید نظر و اصلاحات جدید چندین بار دیگر منتشر شد. سایه سال‌های زیادی را صرف پژوهش و حافظ‌شناسی کرد. این کتاب حاصل تمام آن تلاش‌ها و زحمات است که درمقدمه آن را به همسرش آلما پیشکش کرده است. مجموعه «نخستین نغمه‌ها»از او شامل اشعاری به شیوه کهن است، اولین نغمه‌ها در غزل از حیث زبان به حافظ بسیار نزدیک شده است. غزل‌های عاشقانه‏ سایه همراه با مضامین اجتماعی نهفته در آن،وی را به بهترین غزلهای معاصر بدل ساخته است. سراب که نخستین مجموعه او به اسلوب جدید است،در قالب چهار پاره و با مضمونی از نوع تغزل و بیان احساسات و عواطف فردی؛ عواطفی،واقعی و طبیعی است. مجموعه «سیاه مشق»، با آنکه پس از «سراب» منتشر شد،شعرهای سالهای ۲۵ تا ۲۹ این شاعر را دربر می‌گیرد.در این مجموعه، سایه تعدادی از غزل‌های خود را چاپ کرد و توانایی خویش را در سرودن غزل نشان داد و شهریار هم پیش گفتاری در مورد غزل دربار آن مینویسد. سایه در مجموعه‌های بعدی، اشعار عاشقانه را رها و با مردم همگام شد.مجموعه شعر«شبگیر» پاسخگو ی اندیشه تازه اوست که در این رابطه اشعار اجتماعی با ارزشی پدید می‌آورد.مجموعه «چند برگ از یلدا» راه روشن و تازه‌ای در شعر معاصر گشود. چرا "سایه"؟! هوشنگ ابتهاج در استدلال نام شاعری‌اش یعنی سایه می‌گوید: حروف و کلمات برای من رنگ دارند.به‌گمان من در کلمه سایه یک مقدار آرامش،خجالتی‌بودن و فروتنی و بی‌آزار بودن هست؛این‌ها برای من جالب بود و با طبیعت من می‌ساخت.خود کلمه سایه از نظر حروف الفبا حروف نرم بدون‌ادعایی است. نام و یاد زنده یاد استاد امیر هوشنگ ابتهاج شاعری ملی ما به دلیل انبوه دوستداران و هواداران وی همواره در اذهان و دلهای علاقه مندانش ماندگار خواهد ماند و البته نقد اثار و افکار و اشعار وی در محافل ادبی و انجمن های شعر و ادبیات ایران یک ضرورت است. ضمن توجه نمودن به ابعاد گوناگون از جنبه های سیاسی و اجتماعی زندگی پربار ابتهاج به نظر می رسد جنبه های شعری و ادبی حیات این شاعر و ادیب مشهور زمانه ما به مراتب پر رنگ تر از سایر جنبه های زندگی او باشد. هوشنگ ابتهاج بیش از آنکه و در سال ۱۳۳۷ با خانم آلما مایکیال ازدواج کرد.حاصل ازدواج وی با این بانوی ارمنی چهار فرزند به نام‌های یلدا«۱۳۳۸»،کیوان «۱۳۳۹»،آسیا «۱۳۴۰»،و کاوه «۱۳۴۱» است. درباره امیر هوشنگ ابتهاج و آثار و اشعار وی سخن بسیار است که در این مجال نمی گنجد.روح و روانش شاد و یاد و نامش در گستره زمین و زمان جاودانه باد. 1213/س